بررسی همه جانبه و تخصصی انواع استایل و لباس‌های قجری که در دوران (130) ساله سلطنت حکومت قاجار در ایران رواج داشتند به چندین مقاله نیاز دارد. در این متن و در این مقاله ضمن معرفی یکی از موزه‌هایی که برخی از پارچه‌ها و لباس‌های قجری در آن گردآوری شده‌اند، بر اساس آن آثار درباره لباس مردمان قجری بحث خواهیم کرد.
لباس زنان و مردان قاجاری همچون لباس مردمان ایران در طول تاریخ خود بسیار زیبا و پر از رمز و اسرار تاریخی است که کمتر کسی تا به حال به آنها پرداخته است. بسیاری از ما جوانان هم نسلی، مدت‌ها است که درباره تاریخ خود نه خوانده و نه شنیده‌ایم و همین باعث تصورات نادرستی درباره گذشته ایران شده است. گذشته ایران و تاریخ ایران در هر دوره‌ای از تاریخ، سرشار است از شگفتی که نیاز به بررسی و مطالعه بسیاری دارد.
در یک کلام با توجه به تاریخ هزاران ساله ایران، ایرانی بودن افتخار است. در دورانی که تمایلی به بازگو کردن تاریخ پر افتخار و پر از شگفتی ایران دیده نمی‌شود، به نوعی وظیفه تک تک ما مردمان خواندن و دانستن و منتقل کردن شگفتی‌های ایرانی به نسل‌های بعدی و به همه مردم جهان است. پا برجا ایران.
دوران قاجاری، که یکی از دوران‌های تاریک تاریخ ایران نیز شناخته می‌شود و به خوشگذرانی بی انداره پاداشان این حکومت سپری می‌شد، در پس تاریکی‌های خود اما زیبایی‌ها و اسرار بسیاری را نهفته دارد و تاریخی از اشیا و سبک‌های مختلف را به جا گذاشته است.
در این متن ضمن اشاره به برخی از پارچه‌ها و لباس‌های به جا مانده از آن دوران درباره لباس زنان و مردان قاجاری بحث می‌کنیم و در مقالات بعدی جنبه‌های دیگری از استایل آن مردمان را مورد بررسی قرار خواهیم داد پس لطفا با مجله مد و فشن مگ مد لایف همراه ما باشید.
موزه ویکتوریا و آلبرت:
موزه ویکتوریا و آلبرت (victoria and albert museum) نام یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های جهان است که در کشور انگلستان و شهر لندن واقع شده است و در حدود 4 تا 5 میلیون اثر تاریخی و ارزشمند در آن جمع آوری شده است. در این موزه آثار بسیار زیادی از تمامی قاره‌ها و کشورها وجود دارد که حتی قدیمی‌ترین فرش جهان که فرشی است ایرانی در آن در معرض نمایش قرار داده شده است. دلیل معرفی این موزه در این متن به خاطر آثار و لباسها و پارچه‌های قاجاری است که در آن وجود دارد. برای آنکه کشف کنیم که چه طور آثار و منسوجات قاجاری سر از این موزه در آوردند باید به بخش بعدی متن مراجعه کنیم اما قبل از آن چرا کمی در این موزه گشت نزنیم؟
گالری‌های اصلی این موزه عبارت‌اند از:
- British galleries
- گالری آسیا
- گالری سرامیک و شیشه
- گالری معماری
- گالری مجسمه
- گالری فشن و مد
- گالری طلا و جواهر
- گالری اسباب منزل( مبلمان)
در همه این گالری‌ها آثار بسیار زیبا و ارزشمندی گردآوری شده است به عنوان مثال در بخش مد و فشن و منسوجات آن، گلدوزی‌ها و پارچه‌های نفیس قدیمی و ارزشمندی وجود دارند به علاوه آن که لباس‌های دوره‌های مختلف تاریخی نیز در بین این آثار قرار داده شده‌اند.
اما چه کسی و چرا پارچه‌های نفیس قجری را به این موزه رهسپار کرد؟
گردآوری پارچه‌ها در دوران قاجار:
رابرت مرداک اسمیت فردی که علاقه شدید بسیاری به باستان شناسی و عتیقه‌جات داشت در ایران به عنوان کارمند بلند مرتبه سلطنتی بریتانیا برای ساخت خط تلگرافی معرفی و در تهران مشغول به کار شد. او در همان زمان متوجه شد که آثار بسیاری در ایران وجود دارد که در موزه‌های بین الملی به نمایش در نمی‌آیند و در واقع کسی از آنها خبر نداشت. او بعد از مذاکره با هنری کل، مدیر موزه کنزینگتون درباره ایجاد بخش آثار ایرانی به گفتگو پرداخت.
او در گفتگو با مدیر موزه اظهار داشت که در ایران هیچ پلتفرم و بازار اصولی برای خریداری مجموعه‌های ارزشمند تاریخی در دست نیست و گاها با مرگ و میر افراد صاحب اشیا ارزشمند، آثار به دست دلالان افتاده تا شاید بتوانند آن آثار را به کسی بفروشند. در واقع او اشاره کرد که به دست آوردن این اشیا به صورت مجموعه کار بسیار دشواری است و نیاز به چانه زنی بسیاری با دلالان دارد.
او اشاره کرد که با ارتباطات گسترده‌ای که با افراد ایرانی پیدا کرده است شاید تنها کسی باشد که بتواند این آثار بکر را کشف و خریداری کند.
مرداک پارچه‌های قدیمی و ارزشمند بسیاری را که احتمالا بیش ار نیم قرن از عمرشان می گذشت را خریداری می‌کرد و از راه بوشهر با کشتی به موزه و انگلستان می‌فرستاد. او پس از بازگشت از ایران به خاطر خدماتش به مدیر موزه برگزیده شد.
منسوجات ایرانی موزه:
روابط خوب مرداک و ناصرالدین شاه باعث شد که این پادشاه فرمان دهد که از سراسر نقاط کشور آثار بسیاری جمع آوری شوند تا در موزه‌های بین الملی به نمایش درآیند که البته برای مرداک بیشتر منسوجات و پارچه‌ها مد نظر بودند. در سال 1877 حدود 70 قطعه پارچه تولیدی سال 1876 که در ایران تولید شده بودند به موزه تحویل داده شدند. در حال حاضر تعداد1020 قطعه از منسوجات ایرانی در موزه ویکتوریا آلبرت وجود دارد.
دلایل ارزشمند بودن منسوجات و پارچه‌های ایرانی دوران قاجار:
فرنگیان و افراد اروپایی که به ایران سفر می‌کردند از این همه رنگ و زیبایی و پارچه نفیس متعجب شده بودند چرا که در آن زمان یعنی قرن هجدهم میلادی اوضاع اقتصادی ایران چندان جالب نبود و وجود چنین پارچه‌ها و منسوجاتی باعث تعجب شده بود.
شال‌ها، پرده‌ها، زیراندازها و پارچه‌هایی با الیاف زر و سیم با وجود شرایط اقتصادی بد ایران، نامعقول به نظر می‌رسیدند اما دلیل این همه تجمل و زیبایی در پارچه‌های ایرانی چه بود؟
پارچه‌هایی با تزئینات و نخ‌های طلا و نقره در واقع محلی برای حفظ سرمایه و ثروت مردم و حتی دربار تبدیل شده بود چرا که در آن زمان رسم بود که هر چند وقت یکبار پارچه‌های کهنه طلا و نقره‌دار را سوزانده و سپس فلز ارزشمند آن را دوباره استخراج کرد.
حتی گفته شده است که رسم خانه‌های اعیان و دربار نیز چنین بوده است که هر هفت سال یک بار، منسوجات سوزانده می‌شده است تا طلا و نقره‌های آن بار دیگر استخراج و بازیافت شوند. به عنوان مثال در حکومت زندیه با انجام این روش، قشونی 25000 نفره را مجهز کردند.
در واقع به طور خلاصه، پارچه‌ها در آن زمان جزو اموال سرمایه‌ای محسوب می‌شدند و در سرتاسر ایران پارچه‌های نفیس و زیبایی وجود داشت که دل هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کرد.
لباس زنان در دوران قاجار:
برای بررسی لباس‌های زنانه قاجاری توجه به دو منظر ضروری است. یکی آنکه لباس‌هایی که زنان در ملا عام و در جوامع عمومی به تن می‌کردند کاملا متفاوت از داخل خانه بود، در واقع دو سبک متفاوت از پوشش.
نکته دیگر به سفر پادشاهان این دوره بر می‌گردد که با دیدن زنان فرنگی و اروپایی، برخی از لباس‌های اروپایی را برای زنان حرمسرای خود به هدیه آورده و تغییری در استایل خانم‌ها به وجود آوردند.
پوشش زنان قاجاری در ملا عام، با چادرهای مشکی و گاها رنگی همراه بود به صورتی که با روبندهای سفید رنگ تمامی صورت پوشیده شده و با چادرهای گشادی تمام بدن از بالا تا پایین مورد پوشش قرار می‌گرفت. در زیر چادر معمولا شلواری به نام چاقچور به تن می‌کردند که آن شلوار پف‌دار و گشاد دوخته می‌شد و در مچ پا نازک و جمع می‌شد.
همان طور که گفته شد چادرها علاوه بر رنگ مشکی در رنگهای دیگری نیز موجود بودند که در جنوب غربی ایران، آبی تیره، رنگ غالب چادرهای زنان بود اما در استان‌های شمالی ایران تنوع رنگی چادرها بیشتر و رنگ‌هایی همچون سفید، قرمز، سرخابی و طرح‌های پیچازی مورد استقبال و استفاده خانم‌های قاجاری قرار می‌گرفت.
درباره پوشش داخل حرمسرا و مراسم‌ها می‌توان به عکس زیر نگاهی انداخت که در آن خانم آکروبات باز داخل دربار شلواری پاچه گشاد با سجاف راه راه و حاشیه پهنی از مروارید به تن کره است . آسترهای داخل لباس نیز مشخص است که به زیبایی دوخته و انتخاب شده‌اند. ساق‌هایی پر از تزئینات نیز دست‌های آکروبات باز را پوشانده است.
پوشش زنان دربار پس از سفر ناصرالدین شاه:
تا پیش از سفر ناصرالدین شاه به اروپا زنان دربار گاها برای گشاد‌تر نشان دادن شلوار خود و برای ایجاد حالتی مشابه دامنان زنان اروپایی که درون آن با استفاده از فنر، پف‌دار و گشاد نشان داده می‌شد، چندین شلوار ( حدود ده تا یازده شلوار!!!) را به روی هم می‌پوشیدند. با سفر پادشاه ایران به اروپا، لباس‌های باله رقصندگان اروپایی توجه ناصرالدین شاه را به خود جلب و از آن پس در حرمسراهای ایران آن لباسها رایج شدند.
البته باید گفت که سبکی که بانوان قجری برای پوشش خود انتخاب کرده بودند کاملا شبیه بانوان اروپایی نبود و اکثر اروپایی‌ها از دیدن استایل بانوان ایرانی راضی نبودند همان طور که برخی از ایرانیان از دیدن استایل اروپایان دل خوشی نداشتند.
لباس مردان در دوران قاجار:
- اهمیت بالای رنگ و نقش در لباس
- کم‌اهمیت‌تر بودن آستر لباس و پوشاک زیرین
- پیراهن بی یقه و شلوار‌های گشاد با بندی دور کمر
به طور خلاصه موارد بالا از جمله ویژگی‌های استایل مردان قجری به حساب می‌آیند اما در حالت تجملی‌تر دو بالا پوش را بر روی یکدیگر به تن می‌کردند و آن بالاپوش‌ها به صورت گشاد و تا قوزک پا ادامه پیدا می‌کردندو این بالاپوش‌ها معمولا در قسمت کمر تنگ و باریک دوخته می‌شدند.
آستین‌های لباس آقایون قاجاری، درز‌دار بود و روی آنها دکمه قرار داشت که می‌توانستند این دکمه‌ها را ببندند یا به صورت گشاد باز بگذارند.
نوع دیگر لباس مردان قجری، عبای ابریشمی بود. که در زیر عکس آن مشخص است. همان طور که در عکس مشاهده می‌کنید بر روی پارچه عبایی نخ‌های طلایی رنگ زیبایی بر روی پارچه آبی رنگ دوخته شده است که جلوه بسیار زیبا و چشم نوازی را به لباس بخشیده است.
همان طور که در ابتدای متن اشاره شد، لباسها و پارچه‌های قجری در تنوع بسیاری وجود دارند که در این متن تنها برخی از آنها مورد بررسی قرار گرفت و برای بررسی دقیق‌تر استایل قاجاری مقالاتی در آینده در مجله مگ مد لایف منتشر خواهد شد.
به قلم پوریا نجفی شیوا
سلام لطفا منبع را معرفی کنید و سال انتشار ممنون